Równość szans i niedyskryminacja

Aby uzyskać dofinansowanie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) w ramach RPO WP, projekt musi spełnić wymogi minimalne w zakresie zgodności z politykami horyzontalnymi i zasadami unijnymi.

Wnioski o dofinansowanie są oceniane przez Komitet Oceny Projektów w oparciu o standard minimum w zakresie równości szans kobiet i mężczyzn oraz zasadę równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.

Co oznacza dostępność?

Od 2018 r. projektodawców obowiązują Wytyczne w zakresie realizacji zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020 wraz z załącznikami:

• nr 1 – Standard minimum realizacji zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach projektów współfinansowanych z EFS
• nr 2 – Standardy dostępności dla polityki spójności 2014-2020.

W dokumencie tym doprecyzowano wymagania w zakresie standardów dostępności, wskazując wyraźnie, że nie wystarczy samo zadeklarowanie prowadzenia rekrutacji w sposób umożliwiający zgłoszenie się osób z niepełnosprawnościami czy realizacji projektu w pomieszczeniach bez barier architektonicznych. Niepełnosprawność określa nie tylko osobę na wózku inwalidzkim, ale także osobę niewidomą, słabowidzącą, głuchą, słabosłyszącą, z trudnościami komunikacyjnymi, z chorobami lub zaburzeniami psychicznymi. A zatem każda osoba, niezależnie od swoich dysfunkcji, ma prawo w pełni korzystać ze wsparcia w ramach projektu. Oznacza to, że od projektodawców oczekuje się uważności w analizowaniu różnorakich, lecz konkretnych barier i potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Przykładowo, jeśli do projektu zgłosi się osoba niedowidząca, trzeba dla niej odpowiednio przygotować materiały lub umożliwić wejście z psem przewodnikiem, a dla osoby niedosłyszącej zaangażować tłumacza języka migowego itd.

Przyjęcie założenia, że do udziału w projekcie nie zgłoszą się osoby z niepełnosprawnościami lub zgłoszą się wyłącznie osoby z określonymi rodzajami niepełnosprawności przewidzianymi przez projektodawcę, jest dyskryminacją. Podobnie dyskryminacją będzie odmowa przyjęcia do udziału w projekcie osoby z niepełnosprawnościami ze względu na brak rozwiązań umożliwiających jej uczestnictwo.

Od projektodawców oczekuje się zatem konkretnych działań. Sama deklaracja, że będą przestrzegane zasady równości szans i niedyskryminacji, nie jest już wystarczająca. W takich przypadkach osoby oceniające wniosek wzywają do wyjaśnienia, jakie konkretnie działania projektodawca zamierza podjąć, aby jego projekt faktycznie był zgodny z zasadą równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.

Skąd wziąć środki na umożliwienie każdej osobie uczestnictwa w projekcie? 

Odpowiedź jest prosta – z dobrze przygotowanego i przemyślanego budżetu. Jeśli na etapie planowania projektu projektodawca wie, że w grupie docelowej będą osoby z daną niepełnosprawnością, może w budżecie zapisać środki na kupno lub wynajem potrzebnych urządzeń, zaangażowanie tłumacza itp. Może więc sfinansować wynikające z analizy potrzeb rozwiązania, które likwidują lub minimalizują bariery, aby umożliwić wszystkim osobom korzystanie ze wsparcia w ramach projektu na takich samych prawach.

Jeśli jednak projektodawca, pomimo należytych starań, na etapie planowania nie był w stanie przewidzieć, jakie usprawnienia będą potrzebne uczestniczkom i uczestnikom, aby w pełni mogli skorzystać z projektu, wówczas – realizując projekt – może wystąpić o uruchomienie mechanizmu racjonalnych usprawnień, o którym więcej w dalszej części artykułu.

Dobrze zaplanowany projekt bazuje na zasadach uniwersalnego projektowania, czyli takiego planowania działań oraz opracowywania produktów, które będą użyteczne dla wszystkich, bez potrzeby wprowadzania specjalistycznych zmian. Przykładem jest zamieszczanie na stronach internetowych opracowanych w projekcie dokumentów spełniających standard WCAG 2.1. Oznacza to, że wszystkim zdjęciom, rysunkom, schematom, wykresom czy animacjom towarzyszy tekst alternatywny (opis istotnych informacji, niedostępnych dla osoby niedowidzącej, np. opis okolicy, osób widocznych na zdjęciu/rysunku, dane widoczne na wykresie, dźwięków, takich jak oklaski, śmiech, odgłosy tła).

W przypadku projektów, w których przewiduje się wynajem sali na spotkania, oczekuje się, że już we wniosku o dofinansowanie, a następnie w opisie przedmiotu zamówienia w zapytaniu ofertowym znajdą się informacje, że budynek, sala, zaplecze socjalne i sanitarne będą dostępne dla osób z niepełnosprawnościami, tzn. nie będzie w nich barier architektonicznych, będą wyposażone w stosowne podjazdy lub podnośniki, z toaletami dostosowanymi do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, przynajmniej na tych kondygnacjach, na których ma być szkolenie/spotkanie. Jeśli takie zapisy nie zostaną uwzględnione, wówczas wybrany obiekt może nie spełniać wymogów związanych z dostępnością. W sytuacji zgłoszenia się na szkolenie osoby z niepełnosprawnością ruchową trzeba będzie zmienić miejsce lub zorganizować dodatkowe wsparcie, umożliwiające jej pełny w nim udział.

Innym przykładem zastosowania uniwersalnego projektowania jest zapis we wniosku o dofinansowanie, a następnie w zapytaniu ofertowym na catering czy dostawę materiałów szkoleniowych, że jeśli zaistnieje taka konieczność wynikająca ze specjalnych potrzeb uczestniczek i uczestników zgłoszonych przez Zamawiającego po przeprowadzeniu procesu rekrutacji, Wykonawca winien przygotować posiłki/materiały w formie dostosowanej do ich potrzeb. W ten sposób zostanie zagwarantowany udział we wsparciu wszystkim, niezależnie od indywidualnych ograniczeń czy dysfunkcji.

Skoro to takie proste, dlaczego nie jest ogólną praktyką stosowaną przez wszystkich projektodawców?  

Nie ma na to jednoznacznej odpowiedzi. Często wynika to z braku refleksji czy wcześniejszych przyzwyczajeń. Powodem może być też obawa, aby kontrolujący nie zakwestionowali takich zapisów w zapytaniach ofertowych jako niejasnych lub kosztochłonnych. Skoro nie wiadomo, czy do projektu przystąpi osoba z niepełnosprawnością, po co szukać odpowiednio dostępnej sali? Może wystarczy ta, z której korzystaliśmy do tej pory? Jeśli dysponujemy własną salą, możemy ją oczywiście wykorzystać w projekcie. Pamiętajmy jednak o tym, że gdy pojawi się osoba, która będzie potrzebować dodatkowych usprawnień, musimy jej zagwarantować pełne uczestnictwo w projekcie na równi z pozostałymi uczestniczkami i uczestnikami. Dlatego tak ważne jest, aby na etapie rekrutacji do projektu zebrać informacje o potrzebach i niezbędnych usprawnieniach, które zapewnią rekrutowanym osobom pełen udział w projekcie.

Obowiązkiem projektodawcy jest również dopytanie o specjalne potrzeby uczestniczki i uczestnika projektu, zarówno na etapie tworzenia założeń projektu, jak i rekrutacji. Dobrą praktyką jest formułowanie pytania w sposób naturalny, niestygmatyzujący osób z niepełnosprawnościami („Co możemy zrobić, aby Pani/Pan czuła/czuł się u nas komfortowo?”), wskazując możliwe działania:

• budynek bez barier architektonicznych (wejście na poziomie terenu wokół budynku, wyposażenie w pochylnię, podnośnik lub windę)
• przygotowanie materiałów z większą czcionką niż standardowa
• tłumacz polskiego języka migowego (PJM)
• materiały w języku Braille’a
• pętla indukcyjna
• wsparcie asystenta dla np. osoby niewidomej, osoby głuchoniewidomej, osoby z niepełnosprawnością ruchową
• zapewnienie warunków dla psa asystującego
• specjalne potrzeby żywieniowe (jakie…)
• inne (jakie…)

Umożliwienie na etapie rekrutacji zgłoszenia specjalnych potrzeb powoduje, że projekt staje się rzeczywiście dostępny, a osoby z niepełnosprawnościami czują się tak samo ważne i potrzebne, jak każda inna uczestniczka czy uczestnik.

Czy otwarte spotkania muszą być dostępne dla wszystkich? 

W przypadku organizacji spotkań otwartych (impreza promocyjna, piknik rodzinny), które nie muszą być wcześniej zgłoszone, wszystkim potencjalnym uczestniczkom i uczestnikom trzeba zagwarantować możliwość pełnego udziału. Tego typu przedsięwzięcia muszą się odbywać w miejscach bez barier architektonicznych, z zapewnieniem tłumacza migowego, materiałów w co najmniej wersji elektronicznej odczytywanej z użyciem przeznaczonych do tego systemów, z możliwością wprowadzenia psa przewodnika. A jeśli oferowany jest catering – z możliwością wyboru bezpiecznego dla zdrowia posiłku.

Zasady te wynikają ze wspomnianego już załącznika nr 2 – Standardy dostępności dla polityki spójności 2014-2020. Opisano w nim wymogi, jakie każdy z realizowanych projektów musi spełnić, bez względu na to, czy na etapie jego planowania były one brane pod uwagę. Organizacja szkoleń musi być zgodna ze standardem szkoleniowym. Miejsce organizowania szkolenia musi być pozbawione barier architektonicznych. Komunikacja pomiędzy organizatorem a uczestniczkami i uczestnikami powinna być zapewniona na co najmniej dwa sposoby: z wykorzystaniem telefonu, e-maila, spotkania osobistego lub przez osobę trzecią. Standard zobowiązuje nas też do dopytania w formularzu rekrutacyjnym o szczególne potrzeby. Jeśli one występują, wówczas konieczne jest zagwarantowanie np. dostępnych materiałów szkoleniowych, tłumacza migowego czy transportu na miejsce szkolenia.

Znajomość standardów jest wymagana zarówno na etapie tworzenia wniosku o dofinansowanie, jak i realizacji projektu. Udzielając wsparcia, projektodawca musi działać w zgodzie ze standardem szkoleniowym (szkolenia, kursy, warsztaty, doradztwo), edukacyjnym (wsparcie szkół i przedszkoli), informacyjno-promocyjnym (spotkania, plakaty, kontakt z biurem projektu), cyfrowym (treści zamieszczane na stronie internetowej) i architektonicznym (montaż dźwigu osobowego, adaptacja powierzchni dla potrzeb osób z niepełnosprawnościami). Jeśli oczywiście takie działania przewiduje w swoim projekcie.

Co możemy zrobić, jeżeli nie mamy w budżecie środków na pokrycie kosztów np. transportu na miejsce szkolenia osoby z niepełnosprawnością?  

Możemy wówczas skorzystać z mechanizmu racjonalnych usprawnień. W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Podkarpackiego przewidziano możliwość sfinansowania koniecznych, ale racjonalnych zmian i dostosowań, które nie zostały uwzględnione we wniosku o dofinansowanie projektu. Możemy wnioskować o przesunięcie środków w budżecie lub o zwiększenie wartości projektu. Jeśli budżet nie pozwala nam na wygospodarowanie oszczędności na ten cel, instytucji, z którą podpisaliśmy umowę o dofinansowanie, przedstawiamy efektywny sposób zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwości pełnego i godnego udziału w projekcie wraz z wyceną planowanych usprawnień. Instytucja podejmie decyzję co do zasadności i racjonalności poniesienia dodatkowych kosztów.

Maksymalna wysokość usprawnień na jedną osobę w projekcie wynosi 12 tys. zł brutto. Środki te mogą służyć do sfinansowania kupna lub wypożyczenia systemów wspomagających słyszenie, podnośników, drukarek brajlowskich, zaangażowanie tłumacza języka migowego itp. Są to koszty, które zwiększają wartość danego zadania i są pokrywane w ramach kosztów bezpośrednich. Oznacza to, że od każdej złotówki wydanej dodatkowo na umożliwienie danej osobie udziału w projekcie naliczamy sobie stosowny procent kosztów pośrednich na pokrycie dodatkowych kosztów zarządzania i koordynacji.

A co z realizacją zasady równości szans kobiet i mężczyzn? 

Większość wniosków o dofinansowanie spełnia standard minimum w zakresie równości szans kobiet i mężczyzn, a te, które budzą wątpliwości, są poprawiane na etapie negocjacji. Dlatego można odnieść nieprawdziwe wrażenie, że w tej perspektywie finansowej kładzie się mniejszy nacisk na działania równościowe.

Niestety nadal wielu projektodawców po podpisaniu umowy o dofinansowanie sądzi, że wystarczy podać wskaźniki produktu i rezultatu z podziałem na płeć. Tak jednak nie jest. Od projektodawcy oczekuje się, że na każdym etapie realizacji projektu będzie mógł wykazać się faktycznym stosowaniem zasady równości szans kobiet i mężczyzn.

Jakby na przekór temu zdarzają się w projektach EFS sytuacje wzmacniania stereotypów. Przykładem jest proponowanie zawodu florystki czy opiekunki paniom, zaś murarza i kierowcy panom, wskazywanie dzieciom w szkole obrazków z mamą stojącą z łyżką w kuchni i tatą wychodzącym do pracy z teczką w ręku. Pamiętajmy, że każdy projekt w ramach EFS musi wspierać równość szans kobiet i mężczyzn, gwarantując, że nie dojdzie w nim do jakiejkolwiek formy dyskryminacji. A takie nieumyślne wzmacnianie stereotypowych ról społecznych również jest formą dyskryminacji. Dlatego należy zachować szczególną ostrożność. Pomocne jest używanie języka równościowego, wrażliwego na płeć. Nawet jeśli pewne nazwy stosowane w języku polskim w żeńskiej formie nas drażnią, warto eksperymentować, a przynajmniej zadbać o równościowy przekaz. Przykładowo w ogłoszeniu rekrutacyjnym na szkolenia dla kierowców, jeśli wskażemy, że „kandydatki i kandydaci proszeni są o nadsyłanie wypełnionych formularzy rekrutacyjnych na adres…”, wówczas kierujemy przesłanie językiem równościowym do obydwu płci. Takiego warunku nie spełnia treść: „wypełnione formularze rekrutacyjne należy przesyłać na adres…”. Publikując zdjęcia, również możemy zadbać o ich różnorodność i równościowe znaczenie. Wybierzmy te, na których są kobiety, mężczyźni, osoby z niepełnosprawnościami, różnych narodowości w aktywnych, niestereotypowych rolach. Jedno zdjęcie, jedno hasło może zachęcić lub zniechęcić do działania, otworzyć bądź zamknąć szanse przed człowiekiem. Jedno przemyślane zdjęcie, jedno dobrze dobrane hasło napisane językiem równościowym… Tylko tyle, czy aż tyle?

Dlaczego to takie ważne? 

Realizując projekt, mamy obowiązek zagwarantowania każdej uczestniczce i uczestnikowi korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami. Dlatego, dążąc do doskonałości, planujmy projekty zgodnie z zasadą uniwersalnego projektowania. Dopytujmy przy rekrutacji o niezbędne usprawnienia, które pozwolą wszystkim w pełni skorzystać ze wsparcia. Nie bójmy się sięgać po mechanizm racjonalnych usprawnień. Dbajmy o język i wizualizację w komunikacji z uczestniczkami i uczestnikami na każdym etapie realizacji projektu, aby wzmacniały one pozytywny wizerunek mieszkanek i mieszkańców naszego województwa oraz faktycznie wzmacniały ich w niestereotypowych rolach rodzicielskich, społecznych, edukacyjnych i zawodowych. To tak niewiele, a może zmienić wiele.

Ingrid Szrajer
doradczyni ds. funduszy unijnych ACCES CONSULTING