Wspólnymi siłami

Idea Nowego Europejskiego Bauhausu (NEB) to pomysł oparty na trzech filarach: estetyce, zrównoważonym rozwoju i integracji. Ma to odzwierciedlenie w haśle i znaku graficznym: New European Bauhaus: Beautiful, Sustainable, Together (Nowy Europejski Bauhaus: piękny, zrównoważony, włączający).

Nazwa nawiązuje do Bauhausu z początku XX w., a przymiotnik „nowy” wskazuje, że chodzi o współczesną wersję, dostosowaną do obecnych wyzwań. Historyczny Bauhaus powstał w burzliwych czasach po I wojnie światowej, gdy poszukiwano nowej formy architektury i projektowania, które pomogłyby odbudować społeczeństwo po zniszczeniach wojennych. Po 100 latach stoimy przed wyzwaniami związanymi ze zmianami klimatycznymi i społecznymi. Odpowiedzią na poziomie politycznym jest strategia Europejski Zielony Ład, a jednym z narzędzi umożliwiających jej realizację jest właśnie Nowy Europejski Bauhaus. Nowe projektowanie ma opierać się na gospodarce o obiegu zamkniętym, produkującej minimum odpadów i przeciwdziałającej degradacji różnorodności biologicznej. Potrzebujemy w Europie domów, budynków i przestrzeni publicznych, które będą korzystne dla klimatu, tanie i dostępne dla wszystkich, a przy tym będą czerpać inspirację z lokalnego dziedzictwa kulturowego.

Skąd środki? 

Aby umożliwić realizację powołanej w 2020 r. przez Komisję Europejską inicjatywy NEB, kilka programów UE połączyło swe siły. Dwoma głównymi filarami są program „Horyzont Europa” i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Na wsparcie i zachęcenie do realizacji projektów wcielających wartości NEB w całej Europie przeznaczono do tej pory ponad 100 mln euro. Komisja Europejska ma zwiększyć finansowanie, przeznaczając dodatkowe 106 mln euro na program „Horyzont Europa” na lata 2023-2024.

Z budżetu programu „Horyzont Europa” sfinansowano pięć sztandarowych projektów demonstracyjnych wybranych w ramach konkursu ogłoszonego w 2022 r. Dotyczą one m.in. renowacji budynków, gospodarki o obiegu zamkniętym, sztuki, dziedzictwa kulturowego, edukacji, inteligentnych miast, obszarów przybrzeżnych, rewitalizacji obszarów miejskich i wiejskich. Każdy z nich otrzymał dofinansowanie w wysokości ok. 5 mln euro. Ich realizacja rozpocznie się w pierwszej połowie tego roku w 11 państwach członkowskich (Belgia, Czechy, Niemcy, Dania, Grecja, Chorwacja, Włochy, Łotwa, Niderlandy, Portugalia i Słowenia), jak również w Norwegii i Turcji. W tym roku ma zostać wybranych kolejnych dziesięć projektów.

Projekty w regionach i gminach są wspierane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach polityki spójności UE. Był to jeden z punktów negocjacji zarówno umów partnerstwa, jak i programów regionalnych w całej Unii. Dziś już wiemy, że wszystkie państwa członkowskie uwzględniły odniesienia do NEB w swoich programach na lata 2021-2027, otwierając drogę na wsparcie finansowe dla projektów inspirowanych przez tę inicjatywę. Odpowiednie zapisy znajdziemy zarówno w uzgodnionej z Komisją Europejską Umowie Partnerstwa, czyli kompleksowej strategii wykorzystania w Polsce Funduszy Europejskich. Zapis mówiący, że „w stosownych przypadkach FEP będzie wspierać inwestycje, które z powodzeniem łączą zasady zrównoważonego rozwoju, estetyki i włączenia, zgodnie z ideą inicjatywy Nowy Europejski Bauhaus” znajduje się również w programie Fundusze Europejskie dla Podkarpacia 2021-2027.

W ubiegłym roku Komisja Europejska wyłoniła 20 przedsięwzięć w ramach konkursu skierowanego do małych i średnich gmin (poniżej 100 tys. mieszkańców) „Wsparcie dla inicjatyw lokalnych Nowego Europejskiego Bauhausu”. Przedsięwzięcia musiały obejmować takie działania, jak: renowacja istniejących budynków i przestrzeni publicznych w duchu gospodarki o obiegu zamkniętym i zeroemisyjności, zachowanie i przekształcenie dziedzictwa kulturowego, dostosowanie budynków pod kątem przystępnych cenowo rozwiązań mieszkaniowych oraz rewitalizacja przestrzeni miejskich lub wiejskich. Nagrodzeni otrzymali środki na pokrycie do 75 dni kosztów pracy ekspertów. Wiedza i doświadczenia zdobyte w trakcie przygotowywania i realizowania projektów zostaną udostępnione wszystkim zainteresowanym.

Gdzie jesteśmy? 

17 stycznia 2023 r. Komisja Europejska przedstawiła raport z postępów NEB podsumowujący osiągnięcia dwóch lat trwania inicjatywy, a także pierwsze narzędzie oceny: kompas NEB, który pomaga ustalić, w jakim stopniu dany projekt odzwierciedla ideę Nowego Europejskiego Bauhausu. Stworzona została również tablica wskaźników NEB. To rozbudowana baza danych w formie interaktywnej mapy, gdzie umieszczone są informacje o projektach i kluczowych podmiotach. Nowy Europejski Bauhaus ma już ponad 600 oficjalnych organizacji partnerskich – od sieci ogólnoeuropejskich po inicjatywy lokalne. Raport z postępów NEB pokazuje duże zaangażowanie Europejczyków. Rośnie liczba partnerów, wysokiej klasy ekspertów, podejmowane są liczne inicjatywy na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Z drugiej strony widzimy nierównomierne zainteresowanie. W takich krajach, jak Belgia, Niemcy, Hiszpania i Włochy, sieć organizacji partnerskich rozwija się szybciej niż w innych regionach Europy. Z tego względu najważniejszym zadaniem wydaje się dotarcie do regionów, zwłaszcza na obszary wiejskie, z niewielką aktywnością.

W każdym z państw członkowskich działają Krajowe Punkty Kontaktowe ds. Nowego Europejskiego Bauhausu (New European Bauhaus National Contact Points), których zadaniem jest promowanie inicjatywy w danym kraju, jak również aktywne włączanie zainteresowanych w realizację projektów zgodnych z koncepcją NEB. W Polsce taką funkcję pełni Sieć Badawcza Łukasiewicz – Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”.

Inicjatywa NEB działa również w Ukrainie. W pierwszym kwartale tego roku mają zostać udostępnione narzędzia wypracowane w ramach trzech pilotażowych projektów, dotyczące rozwiązań zakwaterowania zastępczego, jak i planów odbudowy. Sporządzono też wykaz potrzeb ukraińskich gmin w zakresie krótko- i długoterminowej odbudowy.

Polskie osiągnięcia

Jednym z najbardziej widocznych aspektów inicjatywy są nagrody przyznawane w konkursie „New European Bauhaus Prizes”. W dotychczasowych dwóch edycjach (2021-2022) wyłoniono łącznie 38 laureatów, a kwota nagród wyniosła prawie 800 tys. euro. Nagrody przyznawane są za zrealizowane projekty (Nagrody NEB), jak również za koncepcje i pomysły młodych talentów w wieku do 30 lat (Wschodzące gwiazdy NEB). Wśród tych ostatnich doceniono dwa projekty z naszego kraju. W 2022 r. w kategorii „Odzyskanie poczucia przynależności” wygrał „FOLK concept”, projekt adaptacji spichlerza przygotowany przez Macieja Choińskiego, będący wynikiem jego kilkuletnich badań nad architekturą wiejską Podlasia i Mazowsza.

Z kolei Modułowe ogrody żaluzjowe (Modular Shutter Gardens) to projekt, który zdobył drugie miejsce w kategorii „Obcowanie z naturą”, przygotowany przez doktorantkę z Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej Cansu Iraz Seyrek Şık i jej męża Metina Şıka. Pomysł skierowany jest do mieszkańców wieżowców bez balkonów. System opiera się na pojedynczych drewnianych komórkach zawierających warstwy filcu, które można przymocować do okiennic i obracać, tworząc przestrzeń dla wzrostu roślin. Rozwiązanie ma poprawiać izolacyjność termiczną okien, a rośliny mają działać jak oczyszczacz powietrza i zapewniać lepszą jakość naturalnej wentylacji.

Rok 2023 ogłoszono Europejskim Rokiem Umiejętności, dlatego w trzeciej edycji konkursu pojawiła się dodatkowa konkurencja poświęcona edukacji i nauce. Głosowanie publiczności przewidziano na maj, a ogłoszenie wyników na maj-czerwiec.

Andrzej Szoszkiewicz