Żywa ruina

Wtopione w górzysty pejzaż ruiny klasztoru Karmelitów bosych w Zagórzu uważane są za szczególnie cenny element krajobrazu kulturowego Podkarpacia.

Od końca 2021 r. w odbudowanym domu gościnnym działa centrum kultury oraz restauracja. Turystów, mieszkańców Zagórza i okolic przyciągają wystawy, spotkania, prelekcje oraz nowoczesne technologie cyfrowe przybliżające dzieje tego miejsca.

Ruiny dawnych budowli budzą nie mniejsze zainteresowanie niż świetnie zachowane zabytki. Akropol w Atenach czy Koloseum w Rzymie stanowią przecież obowiązkowe punkty zwiedzania Grecji oraz Włoch. Widoczne z daleka monumentalne ruiny klasztoru w Zagórzu również zachęcają do zatrzymania się i odbycia pieszej wycieczki na wzgórze, na którym stoją pozostałości po jednym z nielicznych zachowanych klasztorów warownych w Polsce.

Burzliwa historia 

Dzieje klasztoru ojców Karmelitów bosych w Zagórzu sięgają 1700 r., kiedy ówczesny wojewoda wołyński Jan Franciszek Stadnicki ustanowił jego fundację jako wotum dziękczynne za ocalenie pobliskiego Leska przed potopem szwedzkim. Już w 1714 r. w klasztorze zamieszkali zakonnicy, a do 1730 r. ukończono budowę całego zespołu. Mury obronne wraz z fortyfikacjami powstały w następnych latach. Barokowa budowla była warownią stanowiącą jedno z ogniw łańcucha obronnego, w którego skład wchodziły zamki: Sobień, Sanok, Lesko, Odrzykoń i Dobromil. W latach swojej świetności (do pierwszego rozbioru Polski) zespół dzielił się na trzy części: dostępny dla wiernych plac z kościołem i zabudowaniami gościnnymi, na który wchodziło się przez okazałą bramę, część gospodarczą oraz klauzurowy klasztor z ogrodem, obejmujący 22 cele zakonników, bibliotekę, refektarz i kuchnię.

Niestety, historia nie była łaskawa dla tego miejsca. W 1772 r. pod murami klasztoru toczyła się ostatnia bitwa konfederacji barskiej, podczas której część budynków uległa zniszczeniu. Choć obiekt udało się odbudować, już nigdy nie powrócił do dawnej świetności. W roku 1831 rząd austriacki zniósł klasztor w Zagórzu i karmelici zostali przeniesieni do Przeworska oraz Lwowa. Ocalałe wyposażenie świątyni – w tym znacznych rozmiarów obrazy – umieszczono w kościele parafialnym w Zagórzu. Karmelici wrócili na krótko do Zagórza w 1957 r. i próbowali odbudowywać klasztor, lecz bez powodzenia.

Dobry gospodarz 

Dopiero w 2000 r., gdy gospodarzem dawnego klasztoru została gmina Zagórz, rozpoczęto planowy program zabezpieczenia niszczejącego zabytku. Inwestycja w zabytki i budowa atrakcyjnego produktu turystycznego stały się szansą na rozwój Zagórza. Turyści odwiedzający to miejsce nie zawsze jednak zdają sobie sprawę, że zachowanie zabytkowych ruin jest na ogół trudniejsze niż utrzymanie niezniszczonego zabytku. Przede wszystkim ruina, która uległa już znacznym uszkodzeniom, jest bardziej krucha i niestabilna. Jej konserwacja wiąże się ze skomplikowanymi i wymagającymi pracami stabilizującymi zawalone ściany, rekonstrukcją brakujących elementów i przeciwdziałaniem erozji spowodowanej długotrwałą ekspozycją na czynniki zewnętrzne. W przypadku zagórskiego klasztoru jest to szczególnie trudne ze względu na kompletnie zniszczone zadaszenie. Dzięki trosce Gminy rozsypujące się mury uzyskały ponownie stabilność. Uzupełniono jedynie ich fragmenty, zachowując w krajobrazie charakterystyczną sylwetę i postać ruiny.

Fot. archiwum CK Foresterium

Nowe życie klasztoru 

Równolegle trwały prace nad przystosowaniem zabytkowych ruin do funkcji turystycznych. Od strony rzeki Osławy starannie odtworzono ogród klasztorny. Udostępniono też basztę widokową, z której rozciąga się piękna panorama na Zagórz, Góry Słonne oraz wschodnią część Beskidu Niskiego.

Punktem przełomowym było uzyskanie dotacji z funduszy europejskich na budowę Centrum Kultury Foresterium w oparciu o ruinę dawnego domu gościnnego (po łacinie foresterium to pomieszczenie dla osób, które przejeżdżają lub muszą tymczasowo przebywać). – Kilka lat temu miałem okazję zobaczyć, jak Belgowie wykorzystali historię ostatniej bitwy Napoleona pod Waterloo do promocji turystyki. Ten pobyt był inspiracją do wykorzystania naszego lokalnego wątku – konfederacji barskiej, pierwszego narodowego zrywu niepodległościowego Polaków, w rewitalizacji wzgórza klasztornego. Pojawił się pomysł na nadanie nowej funkcji foresterium. Miała to być nie tylko atrakcja turystyczna, ale również prężny ośrodek krzewiący kulturę i patriotyzm zwłaszcza wśród młodego pokolenia – wyjaśnia Ernest Nowak, burmistrz Zagórza.

Jednopiętrowy budynek z poddaszem bardzo dobrze wkomponowuje się w otoczenie ruin. Oferuje przy tym zwiedzającym sporo atrakcji. – Częściowo zachowana budowla była położona przed murem klasztornym, który mogli przekraczać tylko zakonnicy. Zatrzymywali się tutaj pielgrzymi, goście mnichów, by przenocować i coś zjeść. Chodząc po naszym obiekcie, dzięki wyeksponowaniu w ścianach fragmentów XVIII-wiecznych murów łatwo można zauważyć, która część jest stara – tłumaczy Ewelina Kaszycka z CK Foresterium.

Największe zainteresowanie budzi sala wirtualnej rzeczywistości. Po nałożeniu specjalnych okularów przenosimy się za klasztorne mury, by obejrzeć to miejsce w czasach jego świetności. – W nagraniu filmowym brali udział autentyczni mnisi z klasztoru Karmelitów bosych w Czernej pod Krakowem – dodaje Ewelina Kaszycka. Nie mniejsze zainteresowanie budzi zrekonstruowana cela mnicha. W części ekspozycyjnej na dziesięciu animowanych obrazach, z wykorzystaniem reprodukcji znanych malarzy, m.in. Artura Grottgera, Wojciecha Kossaka, Józefa Chełmońskiego i Józefa Brandta, prezentowana jest opowieść o konfederacji barskiej. – Na naszych ekspozycjach pokazujemy historię klasztoru i Zagórza w nowoczesny sposób. Zależy nam na tym, aby ją przybliżyć w atrakcyjnej formie. Dlatego oprócz zabytkowych przedmiotów wykorzystujemy też multimedia – wyjaśnia Jakub Osika z Urzędu Miasta i Gminy Zagórz. W jednej z sal ekspozycyjnych stoją uratowane z klasztoru drewniane rzeźby założycieli zakonu karmelitów – św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża, na których widać ślady pożaru, który strawił kościół.

Dobrze wyposażona i klimatycznie urządzona sala konferencyjna oraz restauracja umożliwiają rozwinięcie działalności konferencyjnej. Odbywają się tutaj spotkania autorskie, wernisaże i konferencje.

CK Foresterium jest też doskonałym miejscem wypadowym dla pieszych i rowerowych wycieczek. Okolice klasztoru cechuje specyficzny, ciepły mikroklimat obfitujący w ciekawą roślinność i zwierzęta. Warto zwiedzić cenne zabytki: Sanktuarium Matki Nowego Życia z najstarszym w tej części kraju gotycko-renesansowym obrazem Zwiastowania N.M.P. oraz cerkiew pw. św. Michała z XIX w.

Andrzej Szoszkiewicz

Projekt: „Kompleksowa ochrona dziedzictwa kulturowego na terenie MOF Sanok-Lesko – adaptacja ruin Zespołu Klasztornego Karmelitów Bosych na centrum kultury w Zagórzu”
Działanie: 4.4 Kultura
Beneficjent: Gmina Zagórz
Wartość projektu: 8 565 798,84 zł
Dofinansowanie z UE: 4 803 076,57 zł