Zazielenianie miast

Krajowa Polityka Miejska 2030 szeroko uwzględnia zapisy „zielonych” zasad europejskich polityk rozwoju. Do kluczowych dokumentów w tym zakresie należy zaliczyć Europejski Zielony Ład – mówi Grzegorz Puda, minister funduszy i polityki regionalnej.

Państwa członkowskie ONZ przyjęły w 2015 r. Agendę na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030. Wśród 17 celów na 11. miejscu wymienia się: „Uczynienie miast i osiedli ludzkich bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu”. Czy działania zapisane w dokumencie pn. Krajowa Polityka Miejska 2030 (KPM 2030) przybliżyły nas do tego celu?  

Agenda 2030, jak również przyjęta rok później Nowa Agenda Miejska ONZ są ważnymi punktami odniesienia dla realizacji krajowej polityki miejskiej w Polsce. KPM 2030 jest pierwszym dokumentem rządowym poświęconym kwestiom rozwoju miast. Wiele istotnych zagadnień, które dostrzegamy w realizacji krajowej polityki miejskiej, ma silny związek z realizacją Celu 11. Są to m.in. kwestie dotyczące kształtowania przestrzeni miejskich, rewitalizacji, partycypacji czy działań na rzecz ochrony środowiska.

W ministerstwie współpracujemy z regionami i miastami, wypracowując politykę miejską, co ma bezpośrednie przełożenie na realizację Celu 11., poprzez m.in. wzmocnienie zdolności miast i obszarów zurbanizowanych do zrównoważonego rozwoju i tworzenia miejsc pracy oraz poprawy jakości życia mieszkańców. Wdrażaniu krajowej polityki miejskiej, jak i osiągnięciu Celu 11., służą projekty strategiczne, które kierujemy do miast i które wspólnie z nimi realizujemy, takie jak Partnerska Inicjatywa Miast, Pakiet działań na rzecz wsparcia rewitalizacji, Program Rozwój Lokalny, Centrum Wsparcia Doradczego Plus czy realizacja polityki spójności w wymiarze miejskim. Wkład w realizację tego Celu mają również projekty realizowane na terenie całego kraju, takie jak Czyste Powietrze czy Dostępność+.

Przygotowywana przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej nowa Krajowa Polityka Miejska 2030, którą rząd przyjął 14 czerwca br., bezpośrednio nawiązuje do Agendy na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 i Celów Zrównoważonego Rozwoju, ustanawiając Cel 11. „Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi” jako oś proponowanych w KPM 2030 rozwiązań i kierunków działań. Dokument ten jest jednym z najważniejszych narzędzi prowadzenia polityki zrównoważonej transformacji polskich miast w kierunku kształtowania ośrodków silnych i odpornych, zapewniających wysoką jakość życia mieszkańcom.

Sytuacja jest dynamiczna – zmienia się otoczenie społeczne, gospodarcze, klimat, a także sytuacja geopolityczna, wobec tego również podejście strategiczne na poziomie krajowym i europejskim. Taki dokument jak Krajowa Polityka Miejska musi być zatem co kilka lat aktualizowany. W jakim kierunku ewoluuje jego nowa wersja?

Nowa Krajowa Polityka Miejska w znacznym stopniu poświęcona jest najważniejszym wyzwaniom miast i ich obszarów funkcjonalnych, z jakimi mierzą się w ostatnich latach. W dokumencie prezentujemy rozwiązania prawne, organizacyjne i finansowe koncentrujące się na problemach związanych z rozlewaniem się miast, niwelowaniem negatywnych skutków zmian klimatu, deficytem mieszkań czy też kwestiami mobilności w miastach. Warto tu przywołać podstawowe oczekiwanie wobec KPM 2030, jakim jest tworzenie dla miast i miejskich obszarów funkcjonalnych takich warunków, aby mogły się rozwijać w sposób zrównoważony i oferować mieszkańcom wysoką jakość życia. KPM 2030 pełni funkcję służebną wobec władz i społeczności lokalnych – wyposaża władze lokalne w narzędzia i możliwości do sprawczego działania na rzecz mieszkańców.

KPM 2030 identyfikuje też kluczowe wyzwania, z którymi zmagają się polskie miasta. Ogniskują się one na kilku wybranych i priorytetowych obszarach tematycznych. Są to: problemy suburbanizacji i ładu przestrzennego, współpracy w miejskich obszarach funkcjonalnych oraz wzmacniania zdolności rozwojowych i inwestycyjnych, jakość środowiska przyrodniczego i działania adaptacyjne wobec zmian klimatu, systemy mobilności miejskiej i bezpieczeństwa, promocja działań społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb mieszkaniowych. KPM 2030 szeroko uwzględnia zapisy „zielonych” zasad europejskich polityk rozwoju. Do kluczowych dokumentów w tym zakresie należy zaliczyć Europejski Zielony Ład. Wdrożenie tej koncepcji w krajach UE zakłada nie tylko eliminację emisji gazów cieplarnianych i klimatyczną neutralność gospodarek państw unijnych, ale również ochronę zdrowia i dobrostanu obywateli.

Problemy nie są zamknięte granicami jednostek administracyjnych. Już w poprzedniej perspektywie na większą skalę realizowaliśmy w Polsce strategie Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych i Miejskich Obszarów Funkcjonalnych. Czy ten kierunek będzie kontynuowany?  

Wsparcie miejskich obszarów funkcjonalnych oparte o instrument Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych w perspektywie 2021-2027 będzie nie tylko kontynuowane, ale zostanie też w istotny sposób poszerzone na miasta średnie, w tym miasta średnie tracące funkcje społeczno-ekonomiczne, które zostały wskazane jako Obszary Strategicznej Interwencji w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego do roku 2030.

W latach 2014-2020 instrument ZIT realizowany był w 24 miejskich obszarach funkcjonalnych. Obecnie trwa proces wyznaczania i konstytuowania się nowych związków ZIT. Z szacunków MFiPR wynika, że w perspektywie 2021-2027 ZIT będą wdrażane w około 80 miejskich obszarach funkcjonalnych. Również w samym sposobie funkcjonowania tego instrumentu zajdą istotne zmiany. Naszym celem jest jeszcze większe ukierunkowanie go na integrowanie miejskich obszarów funkcjonalnych oraz bardziej efektywne realizowanie potrzeb ich mieszkańców. Co więcej, ZIT w tej perspektywie będą się koncentrować wyłącznie na wdrażaniu projektów zintegrowanych, tzn. takich, których oddziaływanie wykracza poza obszar gminy, na której są realizowane. Większy nacisk położymy też na partycypację społeczną. W ramach ZIT powstawać będą organy opiniodawczo-doradcze złożone z przedstawicieli partnerów społecznych.

W czasie negocjacji Kontraktów Programowych z zarządami województw ustaliliśmy, że w ramach programów regionalnych minimum 16,15% alokacji z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego zostanie przeznaczone na zrównoważony rozwój obszarów miejskich, wdrażany w szczególności z wykorzystaniem tego instrumentu. W praktyce oznacza to kwotę 3,5 mld euro. Oprócz tego przewidujemy również wsparcie z poziomu programów krajowych.

W ostatnich latach wiele się mówiło o smart cities. Czy nowa perspektywa będzie kładła nacisk na otwieranie danych i cyfryzację usług?

W Programie Polska Cyfrowa 2014-2020 zaplanowaliśmy uruchomienie ponad 200 e-usług publicznych, a już korzystamy z przeszło 100 z nich. Ponadto instytucje publiczne udostępniają ok. 60 mln danych w formie cyfrowej, takich jak dane statystyczne, wyniki badań naukowych, zbiory biblioteczne i muzealne. W perspektywie 2021-2027 w programie Fundusze Europejskie na Rozwój Cyfrowy (FERC) planujemy dofinansować dalszą digitalizację i udostępnianie danych posiadanych przez administrację publiczną, instytucje nauki i kultury. Udostępnione przez sektor publiczny informacje pozwolą nie tylko na lepsze zarządzanie państwem, ale także umożliwią wytworzenie nowych produktów i usług przez sektor prywatny. Więcej danych będzie mogło również zostać wykorzystanych w pracach analitycznych, badaniach czy na potrzeby rozwiązań sztucznej inteligencji. Planujemy przeznaczyć na to 260 mln euro. W FERC wspierane będą projekty, w ramach których udostępnione zostaną kolejne e-usługi, co uprości załatwianie spraw po stronie obywateli i administracji. Planowane jest wdrożenie innowacyjnych rozwiązań w ochronie zdrowia, m.in. wykorzystujących rozwiązania z zakresu sztucznej inteligencji i dużych zbiorów danych. Na wsparcie przedsięwzięć z obszaru e-usług planowane jest przeznaczenie 478 mln euro. W celu wdrożenia technologii 5G, na której opiera się koncepcja smart city, konieczna jest rozbudowana infrastruktury stacjonarnej wysokiej jakości, którą także planujemy wesprzeć z nowego programu FERC.

W dużych, a nawet w średnich miastach problemem jest nadmiarowy ruch samochodowy. Co może się zmienić w zakresie organizacji i rozwoju transportu publicznego, który może być lekiem na zakorkowanie miast?  

Potrzeba większej integracji infrastruktury transportu publicznego, która podniesie atrakcyjność tej formy mobilności miejskiej. Aby zmienić nawyki transportowe i poprawić bezpieczeństwo niechronionych użytkowników drogi, należy rozwijać infrastrukturę rowerową, ale nie kosztem przestrzeni ruchu pieszego – obecnie często jest ona fragmentaryczna i wymaga uspójnienia. KPM 2030 znosi bariery prawne utrudniające integrację systemu transportu publicznego. Konieczne jest szersze otwieranie przestrzeni miejskich na promocję ruchu pieszego i rowerowego oraz mikromobilności. Uzupełniającymi działaniami są rozwiązania poprawiające bezpieczeństwo drogowe. Poprzez zapisy projektu KPM 2030 chcemy zmieniać przepisy na rzecz bardziej bezpiecznych i dostępnych przestrzeni publicznych priorytetyzujących ruch pieszy, rowerowy i transport publiczny.

Miasta pochłaniają ogromną ilość energii. Tymczasem mierzymy się z jej niedoborem i koniecznością przejścia na OZE. Czy miasta będą miały jakiś udział w transformacji energetycznej?  

Zarówno Polityka Energetyczna Polski do 2040 r. (PEP 2040), jak i Krajowy plan na rzecz energii i klimatu wskazują na kluczową rolę, jaką mają do odegrania samorządy w procesie transformacji energetycznej. Przyjęta przez Radę Ministrów PEP 2040 określa działania nakierowane na poprawę jakości powietrza w miastach, w tym m.in.: rozwój ciepłownictwa systemowego, niskoemisyjny kierunek transformacji źródeł indywidualnych czy rozwój transportu niskoemisyjnego.

Transformacja energetyczna w miastach musi się opierać na zwiększeniu udziału energii produkowanej z odnawialnych źródeł energii (OZE) oraz zmniejszaniu zużycia energii. Redukcja pyłów i szkodliwych gazów to jedno z głównych zadań władz samorządowych, dlatego ich działania mające bezpośredni wpływ na transformację energetyczną potrzebują wsparcia rządowego – zarówno od strony finansowej, jak i doradczej oraz prawodawczej.

Polski Rząd uruchamia szereg instrumentów finansowych, w tym środki UE, których strumień od wielu lat zasila sektor energetyczny. 2,83 mld euro z Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020 przeznaczono na inwestycje związane z czystą i efektywną energią. Inwestycje planowane w ramach obszarów wsparcia w Programie Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat i Środowisko (FEnIKS) 2021-2027 będą nadal przyczyniały się do ograniczania zużycia energii i rozwoju odnawialnych źródeł energii. Jednym z kluczowych obszarów, na jaki będzie można uzyskać współfinansowanie ze środków FEnIKS, jest rozwój wykorzystania OZE, w tym wytwarzanie biopaliw i wodoru, ale także magazynowanie energii.

Rozwój energetyki na rzecz ochrony środowiska to nie tylko produkcja „zielonej” energii, ale też oszczędność w konsumpcji energii określana jako efektywność energetyczna. Fundusze UE bardzo aktywnie uczestniczą i nadal będą uczestniczyć w rozwiązywaniu problemu systemowej/miejskiej podaży ciepła i chłodu oraz ograniczeniu energochłonności budownictwa i procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwach.

Finansowaniem zostaną objęte również inwestycje z zakresu bezpieczeństwa energetycznego rozumianego jako dywersyfikacja źródeł dostaw energii, unowocześnienia i zagęszczenia infrastruktury energetycznej oraz rozszerzania możliwości odbioru energii wytworzonej w OZE. Tylko na rzecz działań przyczyniających się do transformacji energetycznej w FEnIKS planuje się przeznaczyć alokację w wysokości ok. 6 mld euro. Kwota ta może jeszcze się zmienić w wyniku negocjacji z KE.

Coraz wyraźniejsza jest potrzeba adaptacji do zmian klimatu. Miasta mierzą się z deficytem terenów zielonych, suszą hydrologiczną i zanieczyszczeniem powietrza. Jakie zmiany będą wprowadzane?  

Jednym z najistotniejszych wyzwań KPM 2030 jest adaptacja do zmian klimatu oraz poprawa jakości środowiska przyrodniczego w miastach. Kluczowe jest upowszechnianie mechanizmów zwiększania naturalnej retencji i powierzchni biologicznie czynnej m.in. poprzez przeciwdziałanie zasklepianiu powierzchni w miastach materiałami nieprzepuszczalnymi. Do poprawy jakości powietrza przyczynią się inwestycje zmniejszające energochłonność budynków mieszkalnych czy niwelujące główne źródła niskiej emisji w transporcie. Ponadto w ramach Krajowego Planu Odbudowy realizowane będą inwestycje w zieloną transformację miast. Głównym celem jest wsparcie zielonej transformacji poprzez zapewnienie środków na finansowanie określonych typów inwestycji wpływających na „zazielenienie” terenów miejskich, poprawę jakości powietrza, bardziej efektywne wykorzystanie zasobów, zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń czy przeciwdziałanie utracie różnorodności biologicznej. 

Rozmawiał Jerzy Gontarz